Mediacja stanowi alternatywę do postępowania sądowego. Przy udziale bezstronnego mediatora, dąży się do ugodowego rozwiązania sporu pomiędzy zwaśnionymi stronami. Jest wiele spraw, które można skierować do mediacji, między innymi sprawy o rozwód i separację. Regulacje zawarte są w przepisach w art. 436, art. 445(2), oraz w art. 183(1) – 183(15) k.p.c. (Ustawa z dnia 17 listopada 1964 roku – Kodeks postępowania cywilnego – Dz. U. 1964 Nr 43 poz. 296).
Mediator w swojej pracy kieruje się wieloma zasadami. Wśród nich jest dobrowolność i poufność.
Mediacje w sprawie o rozwód i separację mogą odbyć się na wniosek stron konfliktu oraz w oparciu o postanowienie sądu, za zgodą stron. Zgodnie z art. 436 § 1 k.p.c. sprawa może być przekazana do mediacji, gdy istnieją przesłanki na utrzymanie małżeństwa, także w sytuacji, gdy postępowanie zostało wcześniej zawieszone. Art. 436 § 2 k.p.c. mówi także, że mediacje mogą być prowadzone w celu pojednania stron.
W tego typu sprawach mediacje najczęściej dotyczą ugodowego rozwiązania kwestii związanych z zaspokojeniem potrzeb rodziny, alimentów, zasad sprawowania władzy rodzicielskiej, kontaktów z dziećmi, a także spraw majątkowych podlegających rozstrzygnięciu w wyroku orzekającym rozwód lub separację. Zostało to określone w art. 445(2) k.p.c..
Ponadto mediacje przeprowadza się także po rozwodzie, czy separacji w kwestiach wskazanych w art. 445 § 2 k.p.c.. Dotyczą one:
- określenia zasad opieki nad dziećmi,
- określenia dokładnych zasad kontaktu dziecka/ dzieci z rodzicem, z którym nie mieszkają pod jednym dachem,
- określenia zasad kontaktów pomiędzy dziećmi oraz innymi członkami rodziny,
- uregulowania kwestii alimentacyjnych, a także innych spraw finansowych lub majątkowych.
Postępowanie mediacyjne nie jest jawne. Mediatora obowiązuje poufność. Zachowuje w tajemnicy fakty, o których dowiedział się od stron w trakcie trwania mediacji. Nie może być powołany na świadka w postępowaniu sądowym, chyba, że obie strony wyrażą na to zgodę. Propozycje składane przez małżonków podczas mediacji, nie mogą być wykorzystywane w postępowaniu sądowym.
Strony mają prawo wyboru mediatora do przeprowadzenia ich sprawy. Jeżeli jednak nie podjęły decyzji, sąd sam przekazuje sprawę do mediatora, który posiada wykształcenie z zakresu psychologii, pedagogiki, socjologii lub prawa, a także posiada umiejętności praktyczne w zakresie prowadzenia mediacji w sprawach rodzinnych. Informacje te znaleźć można w art. 436 § 4 k.p.c..
Bardzo ważną zasadą jaką kieruje się mediator podczas każdej spraw jest bezstronność. Dzięki temu nie opowiada się po żadnej ze stron konfliktu, jednakowo traktuje uczestników mediacji. Zasada ta opisana została w art. 183(3) k.p.c.
Z reguły postępowanie mediacyjne trwa do trzech miesięcy, jednak zdarzają się sytuacje gdy ten czas zostaje wydłużony. Następuje to na wniosek stron.
Mediator ma obowiązek sporządzić protokół z przebiegu mediacji. Jeżeli strony zawarły ugodę przed mediatorem, ugodę zamieszcza się w protokole albo załącza się do niego. Przez podpisanie ugody strony wyrażają zgodę na wystąpienie do sądu z wnioskiem o jej zatwierdzenie, o czym mediator zawsze informuje. Strony zawsze też otrzymują odpis tego protokołu, co reguluje art. 183(12) k.p.c.
Sąd, po otrzymaniu podpisanej ugody i protokołu z mediacji, niezwłocznie przeprowadza postępowanie, co do jej zatwierdzenia. Zgodnie z artykułem 183(15) k.p.c. ugoda zawarta przed mediatorem, po jej zatwierdzeniu przez sąd, ma moc prawną ugody zawartej przed sądem.