Według prawa spadkowego, występują dwie sytuacje nabycia spadku po osobie zmarłej – dziedziczenie ustawowe i dziedziczenie testamentowe. Instytucje te różnią się między sobą tym, iż w dziedziczeniu ustawowym osoba nam najbliższa nie spisała testamentu. A spadek przysługuje rodzinie w odpowiedniej kolejności -najpierw małżonkowi i dzieciom, następnie rodzicom, rodzeństwu (lub ich dzieciom) , później dziadkom. A w razie braku rodziny spadek w ostateczności może przysługiwać gminie, w której zamieszkiwała osoba zmarła.
W dziedziczeniu testamentowym spadkodawca ma możliwość wyboru osób, którym chce przepisać swój majątek. Wiadomym jest, że każdy może zarządzać swoim majątkiem w dobrowolny sposób – pomijając niektóre spokrewnione osoby lub je wydziedziczając. Dlatego też powstała instytucja zachowku.
Zachowek – czym jest i komu przysługuje?
Prawo do zachowku zostało uregulowane w art. 991 kodeksu cywilnego w księdze czwartej. Celem zachowku jest zabezpieczenie najbliższych krewnych spadkodawcy, w razie nieuwzględnienia ich w testamencie.
Zachowek z mocy prawa przysługuje jedynie:
- małżonkowi,
- zstępnym – są to dzieci, wnuki, prawnuki, itp.
- rodzicom spadkodawcy pod warunkiem, że byliby powołani do dziedziczenia na mocy przepisów ustawy.
W razie, gdy osoba sporządzająca testament nie posiadała potomstwa, spadek może zostać przyznany małżonkowi lub rodzicom zmarłego.
Inaczej mówiąc – jeśli spadek został zapisany wyłącznie jednej osobie (żonie lub np. przyjacielowi) z pominięciem osób ustawowo do niego uprawnionych, to osoby te mogą dochodzić od tej osoby (spadkobiorcy) zapłaty odpowiedniej sumy pieniężnej, jako pewnego rodzaju rekompensaty.
Wysokość przysługującego zachowku
Według przepisów prawa wysokość należnego zachowku powinna wynosić połowę wartości udziału spadkowego, który by danej osobie przypadł podczas dziedziczenia ustawowego. Wyjątkiem jest sytuacja, w której osoba starająca się o zachowek jest niezdolna do pracy(trwale) lub jest niepełnoletnia – wtedy zachowek wynosi 2/3 wysokości udziału w spadku. Zachowek może być wypłacany jedynie w pieniądzach, lecz dopuszczane są sytuacje, w których obie strony mogą dojść do porozumienia, w ten sposób, że osoba uprawniona zrzeka się zachowku, a w zamian otrzymuje daną część z majątku (ugoda). Należy również pamiętać, iż zachowek ulega przedawnieniu, oznacza to, że wniosek o zapłatę powinien zostać złożony przed upływem 5 lat od daty otwarcia testamentu, a w przypadku, gdy testamentu nie było, od dnia otwarcia spadku (czyli od śmierci spadkodawcy).
W praktyce obliczenie wysokości zachowku nie jest rzeczą prostą, gdyż bierze się pod uwagę wiele czynników, np.:
- liczbę uprawnionych osób,
- osoby, które odrzuciły spadek lub zostały wydziedziczone,
- wysokość darowizn otrzymanych za życia,
- treść testamentu,
- określenie substratu zachowku (czynnej wartości spadku, czyli wartości aktywów np. nieruchomości, ruchomości, środki pieniężne, wierzytelności itp.. pomniejszonej o wartość pasywów – długów spadkowych np. zadłużenie spadkodawcy, koszty pogrzebu, koszty utrzymania spadkodawcy przed śmiercią).
Sprawy związane z zachowkiem i żądaniem zapłaty, nie zawsze muszą kończyć się w sądzie. Spadkobiorca może wyrazić zgodę na polubowne rozwiązanie sprawy i z własnej woli spłacić zachowek.
Strony mogą też zawrzeć ugodę pozasądową. Zarówno dobrowolna spłata zachowku, jak i na podstawie ugody mają charakter umowny, więc nie gwarantują, że osoba otrzymująca zachowek nie będzie ich podważać za kilka lat (w 5-letnim terminie wskazanym powyżej) i domagać się w sądzie większej kwoty. Szczególnie jest to prawdopodobne, gdy wartość odziedziczonego majątku wzrośnie (np. wzrosną ceny nieruchomości), bowiem do wyliczenia zachowku przyjmuje się wartość majątku z chwili otwarcia spadku, ale zgodnie z cenami z daty orzekania o zachowku.
Najlepszym rozwiązaniem jest załatwienie sprawy u mediatora sądowego, którego możemy wybrać z listy stałych mediatorów dostępnej na stronie internetowej każdego sądu okręgowego. Ugoda podpisana u mediatora na naszą prośbę zostanie przekazana do właściwego sądu, który zatwierdzi ugodę (bez dodatkowych opłat) a tym samym nasza ugoda uzyska moc wyroku sądowego.